W zdecydowanej większości do ograniczenia władzy rodzicielskiej dochodzi na tle konfliktu rodziców, często w toku sprawy o rozwód. Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi, że jeżeli rodzice żyją w rozłączeniu, a władza rodzicielska przysługuje im obojgu, to sąd może określić sposób jej wykonywania. W takiej sytuacji istnieją 2 możliwości:
Nie ma jednego, zamkniętego katalogu takich sytuacji. To zawsze zależy od konkretnej, indywidualnej sytuacji dziecka, w szczególności od tego, z kim przebywa, do kogo jest bardziej przywiązane, na czym polega konflikt rodziców, czy ich miejsca zamieszkania są od siebie bardzo oddalone itd. Nie sposób bowiem powierzyć bieżącą pieczę nad dzieckiem temu z rodziców, który mieszka w innym państwie. Należy jednak podkreślić, że Sąd zawsze kieruje się w tej kwestii dobrem dziecka, a nie jednego z rodziców.
Przykładowo, Sąd może orzec, że wyłącznie jednemu z rodziców przysługuje prawo do podjęcia decyzji w sprawie:
Należy również pamiętać, że ograniczenie władzy rodzicielskiej następuje zawsze „w stosunku do osoby dziecka”, co oznacza, że za zarząd jego majątkiem odpowiada ten z rodziców, któremu powierzono pełnię władzy rodzicielskiej. Nie oznacza to jednak, że sąd nie może powierzyć zarządu niektórymi składnikami majątku dziecka drugiemu rodzicowi tym bardziej, jeśli jest w tym zakresie specjalistą. Jeśli zaś sąd pozostawił drugiemu rodzicowi prawo współdecydowania w istotnych sprawach dziecka, np. w wyborze kierunku nauki, to oboje rodzice powinni osiągnąć porozumienie w tym zakresie. Jeśli tak się nie stanie, ewentualny spór rozstrzygnie sąd opiekuńczy.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej jest możliwe jedynie na drodze sądowej i to Sąd w postanowieniu określa wyraźnie, do jakich obowiązków i praw ogranicza władzę rodzicielską. Często konieczne jest zasięgnięcie w toku sprawy opinii niezależnego podmiotu, tj. Opiniodawczego Zespołu Sądowych Specjalistów, którzy obserwują dziecko, rozmawiają z nim i rodzicami i oceniają, który z rodziców posiada lepsze gwarancje opiekuńczo-wychowawcze. czy postawa rodzica jest zgodna z dobrem dziecka. czy rodzic wywiązuje się z obowiązków rodzicielskich, jaka więź emocjonalna łączy rodzica z dzieckiem. Taka opinia ma bardzo dużą wartość dowodową dla sądu, ponieważ jest wydana przez doświadczonych specjalistów, którzy mogą spojrzeć na sytuację dziecka w sposób obiektywny, oderwanych od emocji, które często towarzyszą będącym w konflikcie rodzicom.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej może być połączone z dodatkowymi zarządzeniami, jak zobowiązaniem rodziców i małoletniego do określonego postępowania, np. pracy z asystentem rodziny, skierowaniem rodziców do placówki lub specjalisty zajmującego się terapią rodzinną, określeniem jakie czynności nie mogą być wykonywane przez rodziców bez zezwolenia sądu, czy poddaniem wykonywania władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego.
O wyborze tego z rodziców, któremu sąd powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej decydują jego kwalifikacje rodzicielskie. Sytuacja jest oczywista, jeśli tylko jeden z rodziców zajmuje się dzieckiem, zaspokaja jego wszystkie potrzeby, a drugi nie utrzymuje z nim kontaktu lub dopuszcza się wobec niego naruszeń. Jednak sprawa staje się bardziej skomplikowana, jeśli obie strony wykazują wysokie kompetencje rodzicielskie. Sąd zawsze w takiej sytuacji ocenia, który z rodziców daje lepszą gwarancję dobrego wychowania dziecka. Duże znaczenie ma też tutaj wzajemny dotychczasowy stosunek rodziców do siebie i do dziecka, a także, jako okoliczność negatywna, czy jeden z rodziców nie wpaja dziecku uczucia niechęci lub nienawiści do drugiego i jego otoczenia. Jak już wskazano wyżej, istotne jest również to, który z rodziców ma możliwość osobistej opieki nad dzieckiem. Decydujące są również wiek i płeć dziecka. W tym zakresie Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 21.11.1952 r. (C 1814/52, OSNCK 1953, Nr 3, poz. 92) wypowiedział pogląd, że z reguły wskazane jest, aby dziecko – zwłaszcza w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa – pozostawało pod pieczą matki ze względu na potrzeby dziecka. Niemniej jednak nawet w takiej sytuacji może się okazać, że większe kwalifikacje do wychowania małego dziecka będzie miał ojciec. A zatem i w tej kwestii nie ma jednej reguły i należy zawsze wziąć pod uwagę wszystkie, indywidualne okoliczności dotyczące sytuacji dziecka i jego rodziców.
Sąd zawsze w sprawie o ograniczenie władzy rodzicielskiej bierze pod uwagę całokształt okoliczności sprawy. Przykładem są tu warunki bytowe rodziców. Co do zasady, nie powinny one decydować o powierzeniu wykonywania władzy rodzicielskiej. Jednak, jeśli np. matka dziecka mieszka z partnerem w jednopokojowym mieszkaniu, a ojciec dziecka dysponuje wygodnym mieszkaniem, to może to okoliczność ta mogłaby zaważyć na powierzeniu jemu wykonywania pełni władzy rodzicielskiej.
Stosunkowo rzadko stosuje się zawieszenie władzy rodzicielskiej. Dotyczy to takich sytuacji, gdy władza rodzicielska czasowo nie może być wykonywana z powodu przemijającej przeszkody, np. wyjazdu za granicę rodzica lub rodziców, ich leczenia szpitalnego, czy rehabilitacji. Co jednak ważne, rodzice nie są wówczas pozbawieni władzy rodzicielskiej, tylko nie mogą jej wykonywać. Dla dziecka ustanawiany je opiekun, który niejako zastępuje rodziców w wykonywaniu władzy rodzicielskiej. Podobnie, jak w przypadku ograniczenia władzy rodzicielskiej, o jej zawieszeniu orzeka sąd opiekuńczy. Należy również pamiętać, że samo ustanie przyczyny zawieszenia nie powoduje jej odżycia. Również i w tej sytuacji to sąd orzeka o uchyleniu postanowienia o zawieszeniu. Jeżeli jednak przeszkoda, dla której zawieszono władzę rodzicielską nie ustała, a przeciwnie – okazała się trwała, wtedy sąd opiekuńczy może uchylić postanowienie o zawieszeniu i pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej.
Najdalej idącą instytucją jest orzeczenie o pozbawieniu rodziców władzy rodzicielskiej, które może odnosić się do jednego z rodziców albo obydwojga. Kodeks rodzinny i opiekuńczy wyróżnia 3 przyczyny tak daleko idącej ingerencji:
Przykładami trwałej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej są: zaginięcie tego z rodziców, co do którego sąd orzeka pozbawienie władzy rodzicielskiej, jego wyjazd na stałe lub nawet na czas nieokreślony za granicę, połączony z całkowitym brakiem zainteresowania dzieckiem, umieszczenie go w zakładzie karnym w celu odbycia długotrwałej kary, czy umieszczenie go z powodu nieuleczalnej choroby w odpowiednim zakładzie leczniczym.
Podobnie, jak w przypadku ograniczenia władzy rodzicielskiej, nie ma jednego katalogu przyczyn jej pozbawienia w razie spełnienia dwóch, pozostałych przesłanek (nadużywanie władzy i rażące zaniedbania obowiązków). Do zaczerpniętych z orzecznictwa sądów powszechnych i literatury przykładów należą: nałóg pijaństwa rodziców; ich rozwiązły tryb życia; uprawianie przestępczego procederu (np. utrzymywanie się z kradzieży); uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka; nadmierne karcenie, zwłaszcza cielesne, dziecka; wykorzystywanie dziecka do czynów nierządnych, w tym nakłanianie go do uprawiania prostytucji; zmuszanie dziecka do nadmiernej pracy w domu, jak też zarobkowej; wychowywanie dziecka we wrogości do drugiego z rodziców; nakłanianie dziecka do przestępczego procederu; doprowadzenie, przez brak dbałości, do nagannego zachowywania się dziecka w szkole i do złych jego postępów w nauce pozbawienie dziecka jego naturalnego środowiska rodzinnego i bezpośredniej pieczy drugiego z rodziców przez bezprawne zatrzymanie go u siebie, zwłaszcza gdy łączy się to z wywiezieniem dziecka wbrew woli drugiego z rodziców na stałe za granicę, zamieszkanie wraz z dzieckiem z nowym partnerem, jeżeli taki układ wywiera niekorzystny wpływ na wychowanie dziecka.
Co istotne, zaniedbywanie obowiązków przez rodziców musi był poważne. Często zdarza się, że czyny rodziców uzasadniające pozbawienie ich władzy rodzicielskiej są jednocześnie przestępstwami lub wykroczeniami, np. znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad małoletnim (art. 207 KK); rozpijanie małoletniego (art. 208 KK); uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacji (art. 209 KK); porzucenie małoletniego (art. 210 KK); uprowadzenie lub zatrzymanie małoletniego poniżej 15 lat (art. 211 KK); zostawienie małoletniego do lat 7 w okolicznościach umożliwiających mu wzniecenie pożaru (art. 82 § 6 KW); dopuszczenie do przebywania małoletniego do 7 lat na drodze publicznej lub na torach pojazdu szynowego (art. 89 KW); skłanianie małoletniego do żebrania (art. 104 KW); dopuszczenie przez rażące naruszenie obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej do popełnienia przez małoletniego przestępstwa lub wykroczenia (art. 105 § 1 KW); dopuszczenie do przebywania dziecka do lat 7 w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia (art. 106 KW).
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje jeszcze jedną przesłankę pozbawienia władzy rodzicielskiej. Mianowicie, sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 § 2 pkt 5, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
Postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej należy do postępowań nieproceso-wych. Oznacza to, że odpowiednim pismem procesowym wszczynającym to postępowanie jest wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej a nie pozew. Właściwy do rozpoznania tej sprawy jest sąd opiekuńczy tj. sąd rodzinny właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby, któ-rej postępowanie ma dotyczyć, w tym wypadku miejsca zamieszkania dziecka, a w braku miej-sca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jego pobytu. Jeżeli brak i tej podstawy – właściwy jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy. Sprawa taka może zostać wszczęta zarówno na wnio-sek rodziców, jak i z urzędu, np. po zawiadomieniu sądu przez policję, że dobro dziecka jest zagrożone. Postanowienie w sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej, może być wydane tylko po przeprowadzeniu rozprawy.
Skutkiem orzeczenia o pozbawieniu władzy rodzicielskiej jest utrata przez rodziców pełni praw i obowiązków, jakie się na nią składają, a dla dziecka ustanawiany jest opiekun. Wbrew dość powszechnemu przeświadczeniu, pozbawienie władzy rodzicielskiej nie wpływa jednak na inne prawa i obowiązki. Rodzice zachowują np. prawo do alimentów od dziecka, w razie wcześniejszej śmierci dziecka dziedziczą po nim (chyba że zostali uznani za niegodnych dziedziczenia. I odwrotnie: dziecko zachowuje względem rodziców pozbawionych władzy rodzicielskiej swój stan cywilny, pełne prawo do alimentacji, a w razie ich śmierci dziedziczy po nich.
Na koniec warto przypomnieć, że jak błędnie uważa wiele osób, ograniczenie, a nawet pozbawienie władzy rodzicielskiej nie wpływa na możliwość utrzymania kontaktów z dzieckiem. Dzieje się tak tylko, jeśli sąd orzeknie ograniczenie albo zakaz takich kontaktów.
Jak wskazano w powyższym artykule, rozstrzygnięcie w zakresie władzy rodzicielskiej zależy zawsze od oceny całokształtu okoliczności sprawy. Nie ma jednej reguły, która wskazałaby który z rodziców otrzyma pełnię władzy rodzicielskiej. Dlatego zawsze pomocne jest tu skorzystanie z pomocy profesjonalnego pełnomocnika, który przeprowadzi rodzica przez każdy etap postępowania przedsądowego i sądowego. Istotne jest zgromadzenie wartościowego dla sądu materiału dowodowego. Pełnomocnik ma również możliwość obiektywnej oceny sytuacji i doświadczenie, które umożliwia dobór najbardziej skutecznych argumentów. Jak wskazuje nasza dotychczasowa praktyka, rodzice często znajdują się w tak zaawansowanym konflikcie lub targają nimi tak silne emocje, że dużym stresem dla nich jest już sam udział w rozprawie, nie mówiąc o przeprowadzeniu czynności dowodowych, jak przesłuchiwanie świadków, czy udziału w postępowaniu mediacyjnym.
Kancelaria Radcy Prawnego Radosława Śliżewskiego RS Prawnik Lublinie, pozostając w stałym kontakcie z klientami, świadczy kompleksową pomoc prawną w sprawach rodzinnych.
Zapraszamy do kontaktu telefonicznego lub na spotkanie, podczas którego przedstawicie Państwo swoją sprawę, a my doradzimy najlepszą taktykę i rozwiązanie problemu.
Możemy także w Państwa imieniu zainicjować niezbędne postepowanie sądowe oraz uczestniczyć w tych postepowaniach, składając wszelkiego rodzaju pisma i wnioski.